Belangrijke historische bron
De Belgische pers uit de Eerste Wereldoorlog is een belangrijke geschiedkundige bron:
- De kranten roepen het beeld op van hun tijd, een periode van crisis en belangrijke sociale en culturele veranderingen.
- Ze bevatten cruciale informatie over een regio die zeer centraal stond in een belangrijke gebeurtenis in de wereldgeschiedenis.
- De kranten weerspiegelen belangrijke aspecten van menselijk gedrag en van sociale en politieke ontwikkelingen in de context waarin ze ontstonden. Ze leggen belangrijke veranderingen in deze gebieden vast.
- Hun onderwerpen weerspiegelen belangrijke intellectuele en ideologische ontwikkelingen.
- De periodieken zijn representatief voor de ontwikkeling van het perslandschap in het begin van de twintigste eeuw, toen kranten het belangrijkste massamedium waren.
- Dit documentaire erfgoed maakt belangrijke gebeurtenissen die nog steeds een emotionele impact hebben op mensen van vandaag erg tastbaar.
Hieronder gaan we dieper in op deze redenen.
Tijd
De kranten in de collecties documenteren de gebeurtenissen in de aanloop naar de oorlog en het verloop van een conflict van ongekende omvang. Het was een industriële oorlog die ook grote gevolgen had voor de burgerbevolking, nog versterkt door de ‘nationale mobilisatie’ van mensen en middelen die zo’n oorlog vereist, ook in bezette gebieden.
Het was de eerste wereldoorlog in de geschiedenis, die deels op Belgisch grondgebied werd uitgevochten en waarin België een centrale politieke rol speelde. Maar bovenal vertellen de kranten het verhaal van de oorlog vanuit het perspectief van de inwoners van een land die leefden en vochten op een van de grootste slagvelden aller tijden of die door oorlogshandelingen van huis en haard verdreven werden.
Plaats
Het brede blikveld van de collecties biedt internationale, regionale en lokale perspectieven op de gebeurtenissen tijdens de Eerste Wereldoorlog in België en daarbuiten. De kranten belichten bovendien een regio die in die tijd erg belangrijk was in de wereldgeschiedenis.
In de collecties zien en lezen we hoe de impact van de oorlog België veranderde. De gevechten in Luik, de komst van de Duitse troepen in Brussel, de represailles in Leuven, de geleidelijke vernietiging van Ieper, de verwoesting van het landschap van de Westhoek zijn internationaal bekend geraakt omdat ze in de pers kwamen en omdat de pers werd gebruikt om ze in de aandacht te brengen. De collecties brengen ook ‘vergeten’ verwoestingen weer aan het licht, zoals die van de stad Dinant.
Mensen
De collecties leren ons hoe de pers in oorlogstijd als bindmiddel fungeert en tegelijkertijd de verschillen tussen groepen onder de aandacht brengt. Door de grote verscheidenheid is het een uitstekende bron om te begrijpen hoe mensen zich in tijden van oorlog tot elkaar verhouden: de vijand, mensen van verschillende nationaliteiten aan de frontlinie, buitenlandse weldoeners (die een gezicht kregen via de pers), vluchtelingen in het buitenland. Voor de bevolking in zijn geheel is de pers het cement dat een land dat is opgehouden te bestaan bij elkaar houdt. De frontbladen zijn hiervan een goed voorbeeld.
De collecties bestrijken het hele sociale veld en beschrijft de ervaringen, ideeën en strategieën van veel verschillende groepen. Alle sociale groepen, politieke stromingen en religies komen aan bod, want de collecties omvatten meer dan alleen de bekende titels die vooral de visie van de elite weerspiegelen.
Belangrijk is ook dat de collaboratiebewegingen (de ‘vijand van binnenuit’) aanwezig zijn: ook de pers van deze groepen is gedigitaliseerd. De opname van de door de bezettingsmacht gepubliceerde pers geeft inzicht in de manier waarop die de bewoners voor zich probeerde te winnen. Omdat de pers zich ontwikkelde tot een alternatief voor de politieke arena, werden bepaalde kranten de persoonlijke spreekbuis van vooraanstaande politici of groepen die hun stempel zouden drukken op de naoorlogse Belgische politiek.
Dankzij deze krantencollecties kunnen we beter begrijpen hoe de inwoners van een bezet land zichzelf behelpen en geholpen worden. In de Eerste Wereldoorlog kwamen humanitaire en sociale aspecten expliciet onder de (pers)aandacht. Voedselhulp uit de Verenigde Staten stelde de inwoners van België in staat om te overleven en vormde de eerste grootschalige humanitaire operatie. Ze werd voor een groot deel in het leven gehouden door de aandacht van de pers.
Subject
De invasie van België en de gevolgen van de bezetting voor de inwoners hadden een duidelijke invloed op de ontwikkeling van het internationaal publiekrecht, het internationaal humanitair recht en de basis voor collectieve veiligheid die met de oprichting van de Volkenbond werkelijkheid werd. De discussies hierover verliepen voor een groot deel via de pers.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog vonden in België grote maatschappelijke verschuivingen plaats. De oorlog versnelde de ontwikkeling van de massademocratie, de Vlaamse Beweging, de emancipatie van vrouwen. Religieuze debatten, die voor de oorlog veel onenigheid veroorzaakten in België, werden vredelievender. Deze verschuivingen zijn uitstekend gedocumenteerd in de pers (ook impliciet, door te zwijgen over bepaalde kwesties).
Vorm
Door hun omvang bieden de collecties zowel qua vorm als inhoud een uitstekend inzicht in het perslandschap van het begin van de twintigste eeuw, in een tijd dat de krant het belangrijkste massamedium was. De oorlog vervormde het Belgische perslandschap diepgaand, maar droeg ook bij tot de versterking ervan.
De bezettingsmacht censureerde de pers en veel kranten werden stopgezet. Tegelijkertijd verschijnen er nieuwe vormen van pers: clandestiene pers in het bezette gebied, in het buitenland uitgegeven kranten voor Belgische expats, loopgravenpers voor soldaten en de kranten gepubliceerd in onbezet België.
Inhoudelijk en qua vorm is de frontpers uniek. Veel bijdragen in deze kranten hebben een erg persoonlijk of creatief karakter. Ze werden gepubliceerd ondanks beperkte middelen en hebben daarom vaak een atypische vorm.
Tot slot droeg de oorlog bij tot de formatie van de geschreven pers en het medialandschap: het groeiende belang van beeldmateriaal (tekeningen, karikaturen, foto’s), de ontwikkeling van nieuwe technieken en media (radio, film, fotografie), een nieuwe definitie van journalistiek (onderzoeksjournalistiek en een nieuwe ethiek), het begin van de mediaconcentratie en van de evolutie van uitsluitend geschreven nieuwsmedia naar audiovisuele formats.
De collecties zijn van onschatbare waarde voor de studie van deze fenomenen, ook omdat kranten die in het buitenland verschenen gebruik konden maken van nieuwe technologieën en processen die daar beschikbaar waren. Uitgevers bleven die na de oorlog ook in België gebruiken, wat daar bijdroeg tot de innovatie van de pers.
Gemeenschap
De herinnering aan de Groote Oorlog leeft. De vele herdenkingen die plaatsvonden tussen 2014 en 2018 zijn hiervan het bewijs. Gedigitaliseerde historische verslaggeving speelt hierbij een belangrijke rol.
Vandaag de dag wordt de Belgische IJzervlakte nog steeds bezocht door Britten om gesneuvelde familieleden die er begraven liggen te eren. De krantencollecties kunnen een extra dimensie toevoegen aan deze herdenkingsmomenten, of zelfs een vervanging bieden voor degenen die niet over de middelen beschikken om persoonlijk naar deze plaats te reizen. Op dezelfde manier zijn de collecties van groot belang voor familie van inwoners van voormalige koloniën die naar de frontlinie werden gestuurd.
De iconografie in de kranten is zelfs toegankelijk voor diegenen die de talen waarin ze zijn geschreven niet begrijpen, en we kunnen ervan uitgaan dat automatische vertaaltechnologie zich in de toekomst verder zal ontwikkelen. OCR maakt het mogelijk om taaltechnologie toe te passen op de perscollecties.
Voor velen was de Eerste Wereldoorlog een zeer ontwrichtende periode in hun familiegeschiedenis, met vaak een bepalende invloed. Het leven nam plotseling een heel andere wending voor soldaten, oorlogsweduwen, gedeporteerde arbeiders en de stedelijke bevolking die tot het bestaansminimum verviel. Doordat de kranten nog steeds goed aansluiten bij alledaagse ervaringen van mensen van vandaag zijn ze een dankbaar medium om met dit alles kennis te maken.
Lokale historici tonen veel belangstelling voor de geschiedenis van de Eerste Wereldoorlog. De digitale collecties vereenvoudigen hun onderzoek: het is nu mogelijk om totaal verschillende vormen van verslaggeving te combineren bij het reconstrueren van de ervaringen van de lokale bevolking die door de oorlog uit haar gemeenschap werd weggerukt. Omgekeerd kan de vluchtelingenpers een bijdrage leveren aan de reconstructie van de lokale geschiedenis van bijvoorbeeld Nederlandse gemeenten waar vluchtelingen werden gehuisvest.
Door digitalisering is het bereik van de collecties aanzienlijk toegenomen. Het actuele belang ervan zal nog duidelijker worden nu ze kunnen worden gebruikt in projecten van het maatschappelijk middenveld, de onderwijssector en de erfgoedsector, in gebieden die onlangs zijn geconfronteerd met oorlog, of door vluchtelingen uit die gebieden. Statistieken van het websiteverkeer laten zien dat het internationale publiek zijn weg al heeft gevonden naar deze kranten.